Ел экономикасы ресурстарға негізделген сипатқа ие. Мұнай, газ, және металл сияқты табиғи ресурстардың экспорты маңызды рөл атқарады. Биыл әлемдік нарықтағы шикізат бағасының ауытқуы экономиканың өсуіне әсер етті. Мұнайдан түскен табыстар елдің жалпы ішкі өнімінің (ЖІӨ) шамамен 20 пайызын құрайды, ал экспорттың 60 пайыздан астамы мұнайға тиесілі. Алайда, Үкімет экономиканы әртараптандыруға бағытталған бастамаларды белсенді жүзеге асыруда. Бұл бастамалар агроөнеркәсіп, IT-технологиялар, көлік және логистика сияқты салаларға инвестиция тартуды қамтиды.
Мұнай өндіру Қазақстан экономикасының негізгі тірегі болып қала береді. Бірақ, «жасыл» экономикаға көшу және көміртегі шығарындыларын азайтуға бағытталған жаһандық тренд мұнай-газ саласына ұзақ мерзімді тәуекелдерге алып келуі мүмкін. Қазақстанның ауыл шаруашылығы секторы да елеулі әлеуетке ие, себебі елдің жер қоры кең және құнарлы. Астық, ет және сүт өнімдерін өндіру экспорттық бағытта өсіп келеді. IT-саласы және цифрлық экономика да тамаша дамып жатыр. «Astana Hub» сияқты жобалар Қазақстанды Орталық Азиядағы стартап орталығына айналдыруды көздейді.
Алайда, неше түрлі экономикалық қиындықтар ел дамуына айтарлықтай әсерін тигізетінін жоққа шығара алмаймыз. Мысалы, биыл инфляция деңгейі шамамен 10-12 пайызға жетті. Бұл тұтынушылық тауарлар мен қызметтердің қымбаттауына алып келді. Сонымен қатар, ауылдық жерлерде жұмыссыздық деңгейі әлі де жоғары. Теңгенің долларға шаққандағы бағамының тұрақсыздығы импорттық тауарлардың қымбаттауына әсер етті.
Үкімет ел экономикасын тұрақтандыру мен өсім динамикасын ұстап тұру үшін бірқатар маңызды реформаларды жүзеге асырып келеді. Мәселен, экономиканың шикізаттық тәуелділігін азайту үшін түрлі стратегиялар жемісін беруде. Еуразиялық экономикалық одақ (ЕАЭО) және Қытайдың «Бір белдеу, бір жол» бастамасы арқылы жаңа сауда байланыстары дамып жатыр. Күн және жел энергиясын өндіруді арттыру, сондай-ақ экологиялық стандарттарға сай өндірістерді құру жоспарлануда. Қазақстанның қазіргі экономикасы ресурстық тәуелділіктен әртараптандырылған құрылымға ауысу кезеңінде. Инновацияларды дамыту, инфрақұрылымды жетілдіру және инвестициялық климатты жақсарту арқылы елдің тұрақты дамуына қол жеткізуге болады. Бұл ретте адами капиталды арттыру және білім беру саласына ерекше көңіл бөлу маңызды.
Осы тұста Жамбыл облысы Қазақстан экономикасында маңызды рөл атқаратынын айрықша атап өткен жөн. Әсіресе ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп және көлік-логистика салаларында. Облыстың географиялық орны, табиғи ресурстары мен инфрақұрылымы оның ел экономикасындағы үлесін арттырып отыр. Жамбыл облысы Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешеніндегі жетекші өңірлердің бірі саналады. Қазақстандағы минералды тыңайтқыштардың негізгі бөлігі осында өндіріледі. Аймақ ет және сүт өнімдері өндірісінің жоғары деңгейімен ерекшеленеді. Бау-бақша өнімдері, қант қызылшасы және дәнді дақылдар өндірісі басым. Облыс Қазақстандағы негізгі қант өндіруші өңірлердің бірі. Өнеркәсіп саласында Жамбыл облысы химия өнеркәсібімен танымал. Атап айтқанда, «Қазфосфат» компаниясы аймақтағы фосфорит пен минералды тыңайтқыштар өндірісінің басты операторы. Сонымен қатар, цемент және басқа да құрылыс материалдары өндіріледі. Бұл құрылыс секторы үшін аса маңызды. Облыста бірқатар гидроэлектр станциялары жұмыс істейді. Бұл өңірдің энергетикалық тәуелсіздігін қамтамасыз етеді. Бұдан бөлек Жамбыл облысы Қазақстанның оңтүстігін Қырғызстан және Өзбекстанмен байланыстыратын маңызды транзиттік дәлізде орналасқан. Облыстың көлік инфрақұрылымы халықаралық сауда үшін үлкен маңызға ие. «Батыс Еуропа – Батыс Қытай» автожолы аймақ арқылы өтеді, бұл көлік пен логистиканың дамуына серпін береді.
Жамбыл облысының экономикасы дамып келе жатқанымен, бірқатар күрделі мәселелер оның толық әлеуетін ашуға кедергі келтіруде. Бұл проблемалар экономиканың әртүрлі салаларында кездеседі және оларды шешу аймақтың тұрақты дамуына ықпал етер еді. Мысалы, ауылдық елді мекендердегі инфрақұрылымға әлі де ерекше назар аудару керек. Облыстың экономикалық әлеуеті толық пайдаланылмаған. Инвесторлар үшін тартымды жағдай жасау қажет. Химия өнеркәсібінің белсенділігі экологиялық мәселелерді тудырады, бұл табиғи ресурстар мен халық денсаулығына әсер етеді. Аймақтағы ауыл шаруашылығы суармалы жерлерге тәуелді. Алайда, су ресурстарының жетіспеушілігі егін өнімділігін төмендетеді. Бұл мәселе әсіресе қант қызылшасы және дәнді дақылдар өсіруде сезіледі. Ауыл шаруашылығы саласында заманауи техниканың және жаңа технологиялардың жетіспеуі өнімділіктің төмен болуына себеп. Көптеген шаруашылықтар ескірген жабдықтарды пайдаланады. Шағын фермерлерге арналған субсидиялар мен жеңілдетілген несиелер жүйесінің жеткіліксіздігі ауыл шаруашылығының даму қарқынын тежейді. Облыстағы көптеген өндіріс орындары ескірген жабдықтарды пайдаланады. Бұл өндіріс тиімділігін төмендетеді және бәсекеге қабілеттілікті азайтады. Аймақтың ауылдық жерлерінде жұмыссыздық деңгейі жоғары. Көптеген адамдар еңбек нарығында сұранысқа ие мамандықтарға ие емес. Жамбыл облысындағы орташа жалақы деңгейі Қазақстанның басқа аймақтарына қарағанда төмен, бұл еңбек миграциясына әкеледі. Ауылдық жерлерде жолдардың сапасы төмен, бұл ауыл шаруашылығы өнімдерін тасымалдауды қиындатады. Аймақтың транзиттік әлеуеті жоғары болғанымен, көлік-логистика инфрақұрылымы толық дамымаған. Бұл экспорттық мүмкіндіктерді шектейді. Жамбыл облысында тарихи және мәдени мұра нысандары көп болғанымен, туризмге арналған инфрақұрылым (қонақ үйлер, жолдар, демалыс аймақтары) әлсіз дамыған. Аймақтың туристік әлеуеті туралы ақпарат жеткіліксіз, бұл туристердің назарын аударуға кедергі келтіреді.
Жамбыл облысындағы экономикалық мәселелерді шешу үшін кешенді және жүйелі тәсіл қажет. Ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп және көлік салаларын дамыту арқылы аймақтың экономикалық әлеуетін арттыруға болады. Сонымен қатар, әлеуметтік мәселелерді шешу және экологиялық стандарттарды жақсарту облыстың тұрғындарына қолайлы жағдай жасауға көмектеседі.
Сонымен қатар, доллардың өсуі де (теңгенің құнсыздануы) Жамбыл облысының экономикасына көпқырлы әсер етеді. Бұл әсерлерді оң және теріс деп бөлуге болады. Себебі, облыстың экономикалық құрылымы ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп және импортқа тәуелді кейбір салалардан тұрады. Әуелі экспорттық әлеуетіне тоқталсақ. Жамбыл облысында өндірілетін тауарлардың кейбірі (мысалы, минералды тыңайтқыштар, ауыл шаруашылығы өнімдері) экспортқа бағытталған. Теңгенің әлсіреуі экспорттық тауарлардың халықаралық нарықтарда арзандауына әкеледі, бұл олардың бәсекеге қабілеттілігін арттырады. Экспортшылар табыстарын доллармен алады, бұл теңгеге шаққанда кірістерді ұлғайтады. Аймақтың тарихи және мәдени нысандарына шетелдік туристер үшін сапар арзандайды. Бұл туризмді ынталандыруы мүмкін. Доллардың күшеюі шетелдік инвесторлар үшін Жамбыл облысындағы жобаларды арзан етіп көрсетуі мүмкін, бұл инвестицияларды арттыруға ықпал етеді.
Енді теріс әсеріне мән берсек. Сөзсіз, бірден импорттық тауарлар қымбаттайды. Аймақтың өнеркәсібі мен ауыл шаруашылығы кейбір импорттық құрал-жабдықтарға, шикізатқа тәуелді. Доллардың өсуі бұл тауарлардың қымбаттауына әкеледі, нәтижесінде өндіріс шығындары артады. Тұрғындар үшін азық-түлік пен тұтынушылық тауарлардың бағасы көтеріледі, бұл әлеуметтік қиындықтарға алып келуі мүмкін. Импорттық тауарлар мен қызметтердің қымбаттауы жалпы инфляция деңгейін жоғарылатады. Бұл халықтың сатып алу қабілетінің төмендеуіне әсер етеді. Шетел валютасымен несие алған кәсіпорындар үшін шығындар артады, бұл қаржылық тұрақсыздыққа әкелуі мүмкін. Импортқа тәуелді кәсіпкерлер үшін баға тұрақсыздығы жоспарлауға кедергі жасайды. Ауыл шаруашылығында пайдаланылатын тыңайтқыштар мен пестицидтердің бір бөлігі импортталады. Олардың бағасы өсіп, фермерлердің шығындары артуы мүмкін. Бағаның көтерілуі кейбір кәсіпорындардың жабылуына немесе өндіріс көлемінің қысқаруына әкелуі мүмкін.
Десек те, мұндай түйткілдерді шешу жолдары жоқ емес. Сарапшылардың пікірінше, Жамбыл облысында импортты алмастыратын өндірістерді дамытуға ден қойған жөн. Мысалы, құрылыс материалдары мен ауыл шаруашылығы құралдарын өндіруді қолдау тетіктерін оңтайландыруға болады. Экспорттық өнімдердің сапасын жақсарту және жаңа нарықтарға шығу арқылы аймақтың ауыл шаруашылығы өнімдері мен минералды ресурстарын экспортқа бағыттауға жол ашылады. Сонымен қатар, Үкімет фермерлер мен кәсіпкерлерге субсидиялар мен жеңілдетілген несиелер беру арқылы олардың шығындарын азайтуы тиіс. Бағаны тұрақтандыру үшін мемлекеттік реттеу тетіктерін қолдану қажет. Шетелдік туристердің қызығушылығын арттыру үшін аймақтың инфрақұрылымын жақсарту және мәдени-тарихи нысандарды насихаттау тәсілдеріне жіті мән беру қажет. Нақтылай айтсақ, Жамбыл облысының экономикасын дамыту бағытында сарапшылардың пікірінше, аймақтағы негізгі басымдықтар ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп және көлік-логистика секторларында шоғырлануда. Егін шаруашылығын дамыту арқылы өнім көлемін ұлғайту маңызды. Мысалы, 2023 жылы өңірде 526 мың тонна дәнді дақылдар, 18,5 мың тонна картоп және 93,6 мың тонна көкөніс жиналды. Бұл көрсеткіштер ауыл шаруашылығын цифрландыру мен заманауи технологияларды енгізу қажеттілігін көрсетеді. Негізгі капиталға тартылған инвестиция көлемі 247,3 миллиард теңгені құраған. Бұл ретте өңірде жаңа өндіріс орындарын ашып, әлеуметтік инфрақұрылымды жақсарту арқылы инвестициялық климатты күшейту ұсынылады. Халықаралық сауда мен транзиттік тасымалдарды дамыту арқылы экономиканы әртараптандыру да басымдықтардың бірі болып табылады. Сауда айналымының жыл басынан бергі жеті айда 502,9 миллиард теңгеге жеткені осы саланың өсу мүмкіндіктерін көрсетеді. Сарапшылардың пікірінше, мемлекеттік қолдау, заманауи технологияларды енгізу және инвестиция тарту Жамбыл облысының экономикасының ұзақ мерзімді тұрақты дамуын қамтамасыз ете алады.
Қалай десек те, алдағы он жылда Жамбыл облысы экономикалық тұрғыдан әртараптандырылған, тұрақты және инновациялық аймаққа айналуы мүмкін. Өңірдің ауыл шаруашылығы, өнеркәсібі және көлік-логистика салалары экономиканың негізгі қозғаушы күштері болмақ. Әлеуметтік саясат пен экологияға көңіл бөлу халықтың өмір сүру деңгейін арттыруға ықпал етеді. Сонымен қатар, сыртқы нарықтарға интеграциялау және ішкі ресурстарды тиімді пайдалану өңірдің тұрақты дамуын қамтамасыз етеді.
Арайлы ЖАҚСЫЛЫҚ
