Біріншіден, сыбайлас жемқорлық — түрлі дәрежеде барлық елдерге тән трансұлттық құбылыс. Мұны тіпті 2003 жылы БҰҰ-ның өзі тиісті Конвенция қабылдау арқылы мойындады.
Екіншіден, сыбайлас жемқорлық — адамдарды заңсыз тәсілдермен байыту немесе қызметтік жағдайды жеке мақсатта пайдалану ғана емес, ұлттық қауіпсіздікке төнген тікелей қауіп. Өкінішке қарай, мемлекетке опасыздық жасау, табиғатты пайдалану, жерді пайдалану, өнеркәсіптік қауіпсіздік, денсаулық сақтау және әлеуметтік қамсыздандыру тармақтарында да жемқорлықпен ішінара байланысып жатқан түрлі қылмыстар орын алуда.
Әр мемлекеттің жегі құрттай болған бұл мәселемен күресу жолы әртүрлі. Ол ең алдымен сол елдің аумағында қалыптасып отырған саяси режимге және тарихи өзегіне тікелей байланысты. Біз бұл құбылысты шама-шарқымыз жеткенше зерттеуге тырысып көрдік.
Сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексі
Зерттеуге кіріспес бұрын әртүрлі елдерде сыбайлас жемқорлық деңгейі қалай «өлшенетініне» тоқталайық. Transparency International халықаралық ұйымы 1995 жылы CPI – сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексін қолдануды ұсынды. Бұл сарапшылар мен кәсіпкерлер қатысқан сауалнаманың нәтижелері бойынша есептелетін жиынтық көрсеткіш. Оларға мемлекеттік сектордағы сыбайлас жемқорлық деңгейін бағалау ұсынылады. Жиынтық ақпарат негізінде ел азаматтары рейтингті 0-ден 100-ге дейінгі шкала бойынша есептейді. Мұнда 0 – сыбайлас жемқорлықты қабылдаудың ең жоғары деңгейі («үйреніп кеткенмін»), ал 100 – ең төменгі (сыбайлас жемқорлыққа мүлде төзбеймін).
Ресейлік әлеуметтанушылар CPI үшін ақпарат жинауға қатыспайды. Олар өздеріндегі жемқорлық мәселесін үшінші тарап саналатын халықаралық ұйымдардың көзімен сүзгіден өткізеді. Сондықтан сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексі 100 пайыз елдегі жағдайды объективті түрде көрсетеді деп айтуға болмайды. Дегенмен әлемде сыбайлас жемқорлық деңгейін бағалаудың басқа әдістері әлі ойлап табылған жоқ.
2021 жылдың қорытындысы бойынша Ресей CPI бойынша 29 ұпай алып, рейтингте 180 елдің ішінде 136-орынға ие болды. Бұл ретте тізімнің үштен екісі (68%) 50 ұпайдан төмен жинаған. Бұл сыбайлас жемқорлықтың ұлттық құбылыс емес, жаһандық проблема екенін көрсетеді.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің негізгі тәсілдері
Жоғарыда атап өткеніміздей бұл бағытта әлі де бірегей әдістер ойлап табылған жоқ. Барлық елдер үш тәсілді әртүрлі дәрежеде пайдаланады. Алғашқысы жауапкершілікті күшейту. Атап айтқанда пара алу фактілерін анықтау жүйесін құру, лауазымды тұлғалардың кірістері мен шығыстарын бақылау, мүдделер қақтығысын анықтау және болдырмау. Сыбайлас жемқорлық мүмкін болмайтын заң нормаларын қабылдау. Мысалы, нормативтік құқықтық актілерге сыбайлас жемқорлыққа қарсы сараптама жасау, лауазымды тұлғаларды тұрақты ротациялау тәжірибесін жүргізу. Тағы бір «қитұрқы» тәсіл: сыбайлас жемқорлықты мемлекеттік жүйенің бір бөлігі деп санап, байқамаған болу. Бірақ, Венесуэла мен Филиппин тәжірибесі көрсеткендей, мұндай саясат халықтың толқуларына және үкімет басшыларының жиі ауысуына әкеліп соғады.
Сыбайлас жемқорлықпен әлі де күресіп жатқан елдер қандай тәсілдерді қолданатынын қарастырайық.
Қытай – 67 ұпай және 2023 жылғы CPI бойынша 28 орын
Қытайда жемқорлық үшін ең ауыр саналатын өлім жазасы қолданылады. Си Цзиньпиннің тұсында жемқорлықпен күрес биліктің барлық деңгейінде «арыстандар мен шыбындарға тұзақ» (үлкенді-ұсақ шенеуніктерге арналған) деген атаумен жарияланды. Оның мақсаты – жазамен қорқыту және пара алушыға жоғары шенді бай-бағландардың өзі көмектесе алмайтынын көрсету болды.
Қытайда сыбайлас жемқорлық қылмыстары үшін жазалардың ауқымы өте кең. Атап айтқанда: пара беру немесе алуға – 5 жылға дейін, қомақты көлемде пара – мүлкі тәркіленіп, 10 жылдан өмір бойына бас бостандығынан айыру, мемлекет мүлкін ұрлауға – өлім жазасына дейін жаза тағайындалады. Егер қылмыскер сот алдында кінәсін мойындап, өкінсе жазадан босатылуы мүмкін. Қытайдағы жемқорлықпен күрес тәсілдері біршама нәтиже көрсетті. 2000 жылдан бері Қытайда 10 мыңға жуық шенеунік жемқорлық үшін өлім жазасына кесілді, тағы 120 мыңы 10-20 жылға бас бостандығынан айырылды. Оның үстіне 2013-2018 жылдар аралығында Қытайда сыбайлас жемқорлық үшін сотталған 1,34 миллионға жуық шенеунік жазаланды.
1990 жылдардың ортасына дейін Қытайдың мемлекеттік кәсіпорындары «мемлекет ішіндегі мемлекет» ретінде өмір сүрді. Өнімдерді нарықтық бағамен өткізіп, мемлекеттік бағадағы айырманы өздеріне қалдырды. Нәтижесінде мемлекеттік қызметшілер мен экономика секторының кірістері арасындағы айырмашылық он есеге дейін ұлғайып кетті. Сонымен қатар, шенеуніктердің бизнеске келгенде өкілеттіліктері жоғары болатын. Мұндай жүйеде пара алудан бас тарту қиын. Қытай қоғамына тән дәстүр «гуанси» деп аталады. Бұл қандай да бір көмек көрсете алатын құрметті адамды «жұбату» үшін сыйлықтар, түрлі тартулар мен банкеттердің жиынтығын білдіреді. Гуанси шенеуніктер арасында ғана емес, қарапайым халық арасында да үйреншікті жағдайға айналған. Өкінішке қарай жиырмасыншы ғасырдың соңындағы хаоста заң бәріне бірдей қолданыла бермейтін. Партияның халық арасындағы беделін төмендетпеу үшін партия элитасының өкілдері жиі жазасыз қалып жатты. Елдің назарын аудару мақсатында кейбір қылмыскерлерді құрықтау операциялары шоу ретінде көрсетілетін. Бірақ одан нәтиже болған жоқ. Көзге түскен ерекше парадокс, атышулы сыбайлас жемқорлық істерінің көбеюі елдің инвестициялық тартымдылығына кері әсер ететін. Қытай экономикалық тұрғыдан көшбасшы болуға ниетті, сондықтан сыбайлас жемқорлыққа қарсы көптеген оқиғаларды жария етпейді. Дегенмен, Ресеймен көптеген процестердің ұқсастығына байланысты Қытайдың тәжірибесі пайдалы болуы мүмкін. Бұл елде жазаларды қатайтумен қатар сыбайлас жемқорлықтың алдын алу және шенеуніктердің мінез-құлық кодексін құру жұмыстары белсенді жүргізіліп жатыр. Мемлекеттік қызметшілердің тек жұмыста ғана емес, жеке өмірінде де адамгершілік қасиеттері туралы этикалық қағидалар енгізілген. Қытайда коррупционерлерге тағайындалатын жазалар логикаға қайшы келмейді. Жазалар көбінесе психологиялық тұрғыдан қолданылады. Қоғамдық айыптау үшін атышулы сот процестері ауыр жазаға әкеп соғады. Бірақ содан кейін шенеуніктің өлім жазасына кесілуі кейінге қалдырылады, өлім жазасы өмір бойына бас бостандығынан айырумен ауыстырылады немесе туыстары мүлікті мемлекет меншігіне өткізсе, қылмыскер жауапкершіліктен босатылады. Қытай жүйесінде ең бастысы — жазаның ауырлығы емес, оның болмай қалуынан қорқу.
Сингапур – 83 ұпай, 5-орын
Бұл елдегі жемқорлық репрессиялық машинаның арқасында жойылды деген миф бар. Сарапшылар бұл науқанның сәтті өтуін ең алдымен заңнамалық өзгерістермен байланыстырады. Сонау ХХ ғасырдың 60-жылдарында жемқорлық мемлекеттің ажырамас бөлігі болды. Мысал ретінде патрульдік полиция жүк көлігі жүргізушілерінен күн сайын пара алатын. Төлеуден бас тартқандар шексіз айыппұлдарға ие болды. Сыбайлас жемқорлықтың себептерінің бірі мемлекеттік қызметшілер мен жеке сектор арасындағы табыстың үлкен айырмашылығында еді. Сонымен қатар, бұлыңғыр және күрделі заңдардың өзі заңсыз схемалар мен ақшаны жылыстатудың пайда болуына ықпал етті.
Ал 60-жылдары Сингапурда сыбайлас жемқорлыққа қарсы кең ауқымды күрес басталды: мемлекеттік қызметшілердің мәртебесі мен өкілеттіктері өзгертілді. Барлық шенеуніктер кірістерін ғана емес, шығыстарын да жариялай бастайды. Егер олар орындалмаса, тексеру жүргізіледі. Бұл жағдайда қызметкердің туыстары ғана емес, достары да тексеріске ұшырайды. Шенеуніктерге сыйлық алуға тыйым салынды. Бұқаралық ақпарат құралдарында сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясат белсенді түрде насихаттала бастады. Бұқаралық ақпарат құралдарының үгіт-насихат жұмыстары мен қылмыстық істерді жұртшылықтың жариялауына байланысты жауапкершілігі төмен шенеуніктер, сондай-ақ олардың туыстары Сингапурда жұмысқа орналасу мүмкіндігін іс жүзінде жоғалтты.
Сингапурдың басты ерекшелігі – Сыбайлас жемқорлықты тергеу бюросын (СЖТБ) ашу болатын. Бұл құрылымның үлкен өкілеттіктері бар және кез келген деңгейдегі қызметкерлерге қатысты тексеру жүргізе алады. Осы жылдар ішінде мемлекет басшысы мен оның отбасы мүшелерінің әрекеттері тергеу нысанасына айналды. СЖТБ сот шешімінсіз күдіктілерді ұстауға, кез келген үй-жайға кіруге, банк шоттары мен жеке мәліметтерін қосымша рұқсатсыз тексеруге құқылы. Аталған жүйе жемісін беріп, бүгінде Сингапур сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексінде бесінші орынға жайғасып отыр.
Дания – 90 ұпай және 2023 жылғы рейтингте 1 орын
Дания жыл сайын жемқорлық деңгейі ең төмен елдердің үштігіне кіреді. Сарапшылар бұл тұрақтылықты Дания заңнамасымен байланыстырады. Бұл елде сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы 20-ға жуық заң әрекет етеді. Олардың негізгісі – «Сыбайлас жемқорлық туралы» Заң.
Дания тәжірибесі несімен қызық?
Компаниялар мен мемлекеттік органдар бірлескен жобаларды жүзеге асыру кезінде сыбайлас жемқорлыққа төзбеушілік және сыбайлас жемқорлықтың кез келген көріністерімен күресу туралы бірлескен келісімдер жасайды. Мысал ретінде – «параны пайдаланбау туралы декларацияны» атай аламыз.
Лауазымды тұлғалардың қызметін депутаттар мен азаматтар бақылайды. Әрбір Парламент депутаты кез келген министр туралы ақпаратты сұрауға құқылы. Ал азаматтар сыбайлас жемқорлық бойынша құқық бұзушылықтар туралы күдіктері туралы құқық қорғау органдарына, оның ішінде жасырын түрде хабарлауға құқылы. Мемлекеттік қызметшілерге олардың мүдделерін елге зиян келтіретін лоббиге жол бермеу үшін шетелдік компаниялардың акцияларын ұстауға тыйым салынады. Сондай-ақ Данияда шенеуніктердің табыстары туралы жария декларация бар. Салық органдары шенеуніктердің шығындарын салыстырады және салық төлеуден жалтару фактілерін тексереді. Шенеуніктерге сыйлық беру, мен мерекелерді жеке компаниялар есебінен атап өту Дания заңы бойынша пара ретінде қарастырылады. Дегенмен, жемқорлық сипатындағы жанжалдар бұл елде де орын алып тұрады. Көбінесе мұндай фактілер халықаралық компаниялардың қызметіне қатысты тіркеледі.
Қазақстандағы ахуал
Жаһандық сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексінде Қазақстан 180 елдің ішінде 92-орында. Республика лауазымдық өкілеттіктерді асыра пайдалану деңгейі жоғары елдер санатына енді. Мұны бұрынғы ықпалды мемлекеттік қызметшілерге қатысты көптеген сот үкімдері растайды. Қазақстандықтар сыбайлас жемқорлық қылмысы бойынша барлығы 11 жылға сотталған бұрынғы Мәдениет министрі Арыстанбек Мұхамедиұлының ісін мысалға келтіре отырып, елдегі шенеуніктердің бойында адалдық ұстанымдары төмен деген пікірді жиі ортаға салады.
Қазақстан Президенті ұлттық саясатта сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жөніндегі кеңесте парақорлықпен тоқтаусыз күресуге ерекше екпін беретінін атап өткен болатын. Қасым-Жомарт Тоқаев сыбайлас жемқорлықты түбегейлі жою мен құқықтық мемлекет орнатудың, тиімді құқықтық мемлекет құрудың маңыздылығына айрықша тоқталды. Ол сыбайлас жемқорлыққа қарсы жұмыстың барлық аспектілерін түбегейлі қайта қарастыру қажеттігін атап өтіп, бизнес пен азаматтардың сыбайлас жемқорлық туралы хабарламаларына жауап берудің жүйелі тәсілін құру міндетін қойды. Президент кеден, құрылыс, білім және денсаулық сақтау салаларындағы сыбайлас жемқорлықпен күресу қажеттігін ерекше атап өтті. Жауапты басқармаларға аталған салалардағы сыбайлас жемқорлықты жоюдың кешенді жоспарын әзірлеп, оны Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігімен келісе отырып ұсынуды тапсырды.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің (Антикор) өкілдері өзге мемлекеттік органдармен бірлесіп, Қазақстан азаматтарының өміріне тікелей әсер ететін негізгі салалардағы сыбайлас жемқорлықтың осал тұстарын жоюмен белсенді түрде айналысуда. Атап айтқанда, білім беру саласында 2023 жылы жүргізілген талдау мемлекеттік процестерді автоматтандыруда, әсіресе бюджеттік өтінімдерді жіберуде бірқатар олқылықтардың барын көрсетті. Сондай-ақ, мемлекеттік ақпараттық жүйелердің бір-бірімен нашар интеграциялануы деректермен алмасу процесін қиындататыны анықталды. Атап айтқанда Ұлттық білім беру базасы мен «Қазынашылық – Клиент», «Жеке тұлғалар», Enbek.kz деректер базалары арасында ақпарат алмасу барысында кедергілерге кезігу ықтималдылығы жоғары.
Қазақстандықтардың сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметке деген сенімі қандай?
Сыбайлас жемқорлықпен күресудің кешенді шаралары елімізде тоқтаусыз жүргізіліп келеді. Мұны біз екі күннің бірінде жемқорлардың құрықталуы туралы жарияланып жатқан ақпараттардан аңғарып отырмыз. Алайда күресті жүргізу бөлек, сол күресті жүргізетін өкілетті органдарға деген халықтың сенімі бөлек дүние. Осы ретте ел бұл індетпен күресудің мүмкін екендігіне көз жеткізбесе, онымен тоқтаусыз күресе берудің өзі нақты нәтижеге алып келетінін болжау қиын. Себебі ел сенгенде ғана күрес шараларына ынта-шынтасымен кіріседі.
Ұлттық статистика бюросы (ҰСБ) 2023 жылғы қазан-қарашада республикадағы 18 мың отбасыға жүргізген «Халықтың құқық қорғау органдарына және сот жүйесіне сенімінің деңгейі» сауалнамасына сәйкес, сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметке сенім былтыр айтарлықтай өскен. Сауалнама барысында респонденттердің 51,1 пайызы сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметке толық сенім артатынын айтты (салыстыру үшін: 2023 жылғы сәуір-мамырда бұл көрсеткіш 43,4 пайызды құрады). Бұл қызметке ішінара сенетін респонденттердің үлесі 32,6 пайыздан 31,1 пайызға, ал сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметке толық сенбейтіндердің үлесі 5,5 пайыздан 3,9 пайызға төмендеді. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметке сенетіндердің үлесі гендерлік жағынан шамалас: ерлер арасында 51,2 пайыз, әйелдер арасында 51,1 пайыз. Сонымен қатар, сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметке сенбейтін ер адамдар әйелдерге қарағанда көбірек: тиісінше 4,5 пайыз және 3,5 пайыз аралығында. Жасы бойынша сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметке ең жоғары сенім 15 пен 19 жас және 20 мен 24 жас аралығындағы жастар: респонденттердің тиісінше 58,4 пайызы және 57,9 пайызы. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметке мүлде сенбейтіндердің ең көп үлесі 60 пен 80 жас аралығындағы азаматтар арасында: 5,3 пайыз. Одан кейін 30 бен 34 жас аралығындағы респонденттер: 4,6 пайыз. Бірақ сенімсіздіктің ең төменгі деңгейі 20 мен 24 жас аралығындағы азаматтар арасында байқалды: бар болғаны 1,9 пайыз. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметке сенімсіздік себептері арасында респонденттердің оны ешқашан кездестірмеуі басым болды: бұл нұсқаны көрсеткендердің үлесі 39,6 пайыз. Тағы 24,5 пайызы бұл қызметтің өзін жемқор деп санайды. Респонденттердің 19,4 пайызы сенімсіздіктің себебі ретінде БАҚ ақпаратын, ал сыбайлас жемқорлыққа қарсы жүйенің жабықтығын көрсетті. Сонымен қатар, респонденттердің 2,4 пайызы бұл құрылыммен бұрыннан кездесіп, оң нәтиже алмағанын атап өтті.
Бұл статистика сәт сайын мың құбылады. Алайда құбылған сандардың өзі елдегі жемқорлықпен қызмет бағытын қай арнаға қарай бұру керектігін айғақтап тұрғандай. Мәселен жуырда ғана kursiv.kz сенаттың пленарлық отырысында «Мемлекеттік сатып алу туралы» заң жобасы қаралғаны жөнінде ақпарат таратты. Жоғарғы палата төрағасы Мәулен Әшімбаев саладағы өрескел заң бұзушылықтар туралы айтты. «Статистикалық деректерді сараптау аясында еліміздегі жемқорлық бойынша құқық бұзушылықтардың 80%-ы мемлекеттік сатып алумен байланысты екенін көріп отырмыз. Осыған байланысты мұндай құқық бұзушылықты азайту үшін мониторинг жүйесі, бақылау жүйесі қажет, ол фактіден кейін емес, алдын ала жұмыс істейтін болады. Егер депутаттар қолдап жатса, онда бұл Заң сондай жүйені құруға септігін тигізеді деп ойлаймын», – деді Сенат спикері. Бұл тұрғыдан алғанда Қазақстандағы жемқорлықтың нағыз ошағы — мемлекеттік сатып алулар операцияларында екенін аңғару қиын емес.
Түйін:
Басқа елдердің тәжірибесі сыбайлас жемқорлықпен күресте табысқа «жазалау + алдын алу + заңдар мен түрлі рәсімдердің ашықтығы» тәсілін жүйелі түрде қолдану арқылы ғана жетуге болатынын көрсетеді. Десек те елімізде жемқорлықты жою және алдын алу мақсатында табанды түрде қызмет етіп жатқан сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес агенттігіне деген жастардың сенімі бұл бағыттағы шаралардың жуық арада толағай табысқа алып келетінін аңғартты. Оның үстіне елдегі жемқорлықтың қара қазаны қандай операциялар барысында қайнай түсетіні белгілі болып отыр. Алдағы бес-он жылдықта жаһандық сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексінде алдыңғы ондықтың қатарынан көрініп, зайырлылық өлшемдеріне толық лайық боламыз деген сенімнің күші зор.
АРАЙЛЫ ЖАҚСЫЛЫҚ
