Дегенмен, Қазақстан азық-түліктің қымбаттауы бойынша тауардың барлық түрінен емес, кейбірінде ғана бірінші орында. Бағасы ең жылдам өсетін өнімдер тізімінде ет, сүт өнімдері, жарма, нан-тоқаш және кондитерлік өнімдер бар. Бір қызығы, осы санаттардың көпшілігінде Қазақстан азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етеді және импортқа тәуелді емес. Мәселен, елімізде сүт және сүт өнімдері былтыр 21,1 пайызға қымбаттады. Бір жылдағы баға өсімінде Қазақстан одақтас елдерді артта қалдырды. Ресейде сүт бар болғаны 2,6 пайызға, Беларусьте – 9, Қырғызстанда – 10,4, Арменияда – 4,3 пайызға қымбаттаған. Мал шаруашылығы өнімдері бағасының динамикасындағы үлкен айырмашылық тіпті ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілердің сату бағасы деңгейінде де байқалады. ЕЭК сарапшыларының бағалауынша, былтыр ЕАЭО-да мал шаруашылығы өнімдерінің құнының өсуі 4,3 пайызға, Қазақстанда 7,2 пайыз деңгейінде болды.
Қазақстандағы жарма, нан, ұн, макарон және кондитер өнімдерінің қымбаттауы да одақтың жалпы инфляция жағдайынан айтарлықтай ерекшеленеді. Астықты негізгі экспорттаушы республика ел ішінде ұн бағасының өсуін ұстай алмайды. Соңғы бір жылда ұн бағасы 14,4 пайызға өссе, ал жалпы ЕАЭО бойынша бағаның 1,4 пайызға төмендеуі байқалды. ЕАЭО-ның түрлі елдеріндегі осы стратегиялық өнімге орташа тұтынушылық бағаларды салыстыра отырып, 2023 жылғы желтоқсанда ең қымбат ұн Арменияда сатылғанын атап өтуге болады, оның килограммы шамамен 1 АҚШ долларын құрайды. Қазақстан да артта қалған жоқ: бізде өткен жылдың соңында бір келі ұнның бағасы 0,9 АҚШ доллары болды. Бір килограмм ұнның ең арзан бағасы Беларусьте тіркелді. Бар болғаны 0,5 АҚШ долларын құраған.
ЕЭК статистикалық есептері қорытынды жасауға мүмкіндік береді: Одақ елдерінің ішіндегі ең қымбат өнім Арменияда, ең арзаны Беларусьте. Қазақстанда азық-түліктің тұтыну бағасы орташа деңгейде және ресейлік бағаға жақын. Азық-түлікке жатпайтын тауарлар бойынша да Қазақстанда баға өсімінің жоғары қарқыны байқалады. Қазан айында елімізде азық-түлік емес тауарлардың бағасы айына 1 пайызға, жылына 7,8 пайызға өскен. Бағаның өсу қарқыны бойынша біздің еліміз дәрі-дәрмектен басқа барлық негізгі тауар түрлері бойынша алда. Қазақстан мен оның көптеген көршілері арасындағы алшақтық байқалады. Мысалы, Ресейде жиһаз бағасы 2023 жылы 1,6 пайызға өссе, Қазақстанда – 20,4 пайызға өскен болатын. Импорттың жоғары қарқынына қарамастан отандық компаниялар ішкі сұраныстың үлкен бөлігін өз өнімдерімен жабуға кірісті. Автокөлік жанармайының бағасы көршілерге қарағанда әлдеқайда жылдам өсіп келеді, бұл агроөнеркәсіп кешеніндегі шығындардың өсуіне де әсер етеді. Мысалы, дизель отыны былтыр 27,1 пайызға (ЕАЭО-да – 10,4 пайыз), бензин – 9,5 пайыз (ЕАЭО-да – 4 пайызға) қымбаттаған.
Осы уақытта халықтың шығынымен не болып жатқанын көрейік. Ағымдағы жылдың екінші тоқсанында Қазақстан Республикасында азық-түлік емес тауарларға жұмсалған шығыстар бір үйге орташа есеппен 198,9 мың теңгені құрады – 2023 жылдың сәйкес кезеңінен 1,3 пайызға артық. Ұлытау өңірінің тұрғындары азық-түлік емес тауарларға ең көп ақша жұмсаған. Тоқсанына бір отбасына 263,3 мың теңге. Бұл бір жыл бұрынғыдан 8,7 пайызға артық. Одан кейін 257,8 мың теңге шығыспен Қызылорда облысы (жылына 3 пайызға өсу) және 253,2 мың теңге (плюс 20,4 пайыз) көрсеткішпен Қарағанды облысы келеді. Мұндай тауарларға ең аз жұмсаған Абай ауданының тұрғындары: бір үйге орташа есеппен 165 мың теңге. Бұл өткен жылмен салыстырғанда 9,6 пайызға аз. Ең жоғарғы шығын көрсеткіші Қарағанды облысында, ал ең көп құлдырау Алматыда тіркелген.
Халық сатып алатын тауарлардың тізімін егжей-тегжейлі қарастырайық. Азық-түлік емес тауарлардың ішінде үй шаруашылығының ең көп шығыстары киім-кешек, маталар мен аяқ киімге тиесілі. Бұл шығындарға ағымдағы жылдың екінші тоқсанында 57,8 мың теңге жұмсалған. Екінші және үшінші қатарда тұрмыстық техника, жиһаз және тұрмыстық заттар және жеке автокөліктерге арналған жанар-жағар майы бар көліктер тұр. Сондай-ақ, ең қымбат санатқа жеке гигиена құралдары, дәрі-дәрмек пен медициналық техника, тұрғын үйді жөндеуге және күтіп ұстауға арналған материалдар, телефондар еніп отыр.
Байқағанымыздай, Қазақстандағы тұрмыстық тауарлар нарығы ел экономикасындағы өзгерістерге, әлемдік инфляцияға және халықтың тұтынушылық әдеттеріне байланысты айтарлықтай өзгерістерге ұшырап келеді. Тұрмыстық тауарлардың бағасына әсер ететін негізгі факторларға алдымен инфляцияны жатқызамыз. 2024 жылы елдегі жалпы инфляция деңгейі тұрмыстық тауарлардың қымбаттауына ықпал етуде. Келесі мәселе импортқа тәуелділік. Қазақстан көптеген тұрмыстық тауарларды шет елдерден импорттайды. Шетел валютасының айырбас бағамының тұрақсыздығы бағаның өсуіне әсер етеді. Өндірістік шығындар, атап айтқанда энергетикалық шығындар, тасымалдау және шикізат бағалары да өнімнің соңғы құнын қымбаттатады. Бұған қарамастан 2024 жылы электр энергиясын үнемдейтін тұрмыстық техника сұранысқа ие болуда. Ал қарапайым тұрмыстық тауарлардың (кір жуу ұнтағы, сабын, ыдыс жуу құралдары) бағасы жыл сайын орта есеппен 10-15 пайызға өсіп отыр. Халықтың табысы мен сатып алу қабілетіне байланысты тұрмыстық тауарларды тұтыну деңгейі түрлі аймақтарда айтарлықтай ерекшеленеді. Мәселен, Алматы, Астана сияқты ірі қалаларда тұрғындар сапалы және брендтік тауарларды сатып алуға бейім. Ауылдық аймақтарда бағасы қолжетімді өнімдерге басымдық беріледі. Импорттық тауарлардың орнына отандық өнімдер жиі тұтынылады. 2024 жылы тұтынушылардың басым бөлігі бағасы қолжетімді, бірақ сапасы орташа деңгейдегі өнімдерді таңдаған. Интернет-дүкендер арқылы сатып алу көлемі артып келеді. Бұл үрдіс тұрмыстық техникалар мен электроникаға қатысты ерекше байқалады.
Бағаны арзандату үшін мемлекет инфляцияны бақылау мақсатында ауыл шаруашылығы және өндірістік секторларға субсидияларды көбейтуге тырысып жатыр. Қазақстандық компанияларды қолдау және жергілікті өнімдердің сапасын арттыру мәселесіне де жіті мән берілуде. Халыққа экологиялық таза және үнемді өнімдерді насихаттау арқылы сұранысты басқаруға болатыны да ескерілуде.
Тұрмыстық тауарлар саудасы экономикаға бірнеше жолмен әсер етеді. Бұл сала елдің ішкі жалпы өнімін (ІЖӨ) арттыруға, жұмыс орындарын құруға, сондай-ақ тұтынушылық сұраныс пен өндірістік қуаттарды қамтамасыз етуге ықпал етеді. Міне, тұрмыстық тауарлар саудасының экономикаға әсері бойынша негізгі аспектілерге тоқталсақ. Атап өткеніміздей тұрмыстық тауарлар саудасы елдің ЖІӨ-не қосатын үлкен үлеске ие. Бұл сектор тұтыну сұранысын қалыптастырады. Тұрмыстық тауарлар халықтың қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін маңызды. Тұтынушылардың тауарларға жұмсайтын шығыстары жалпы ішкі сұранысқа әсер етеді. Жалпы экономикалық белсенділікті арттырады. Тұрмыстық тауарлардың өндірісі, импорты және сатылуы сауда және қызмет көрсету салаларында экономикалық белсенділікті ынталандырады. Тұрмыстық тауарлардың өндірісі мен саудасы елдің өндірістік секторына да ықпал етеді. Отандық өндірушілерге жаңа өндірістік қуаттар құру, инновациялық технологияларды енгізу қажеттілігі туындайды. Жергілікті өндіріс пен импорттың теңгерімі артады. Егер елде тұрмыстық тауарлар өндірісі дамыса, импортқа тәуелділік азаяды. Бұл өз кезегінде валюта шығындарын азайтады және сыртқы экономикалық тәуелділікті төмендетеді.
Тұрмыстық тауарлар саудасы жұмыс орындарын құруда маңызды рөл атқарады. Өндіріс алаңдарында, қоймаларда, тасымалдау және логистика салаларында жұмыс орындары ашылады. Супермаркеттер, дүкендер, интернет-дүкендер мен сауда алаңдары арқылы көптеген жұмыс орындары пайда болады. Сауда қызметкерлері, логисттер, сатушылар және маркетологтар секілді мамандарға сұраныс артады. Тұрмыстық тауарлар секторындағы инвестициялар да ел экономикасына тікелей әсер етеді. Көптеген халықаралық брендтер Қазақстан нарығына қызығушылық танытады. Бұл өз кезегінде шетелдік инвестицияларды тартуға мүмкіндік береді, жаңа технологиялар мен инновациялық өндіріс әдістерін енгізуге ықпал етеді. Тұрмыстық тауарлар нарығы инновацияларды, әсіресе жаңа өнімдер мен қызметтерді ұсынуды талап етеді. Энергия үнемдейтін тұрмыстық техника, экологиялық таза өнімдер және цифрлық шешімдер (мысалы, «ақылды үй» құрылғылары) нарыққа шыққан сайын бұл сектордың бәсекеге қабілеттілігі артады.
Десек те тұрмыстық тауарларға сұраныс экономикадағы жалпы тұтынушылық көңіл-күймен тығыз байланысты. Халықтың өмір деңгейі мен табыс деңгейінің өсуі тұрмыстық тауарларға деген сұранысты арттырады. Сонымен қатар, экономикалық тұрақсыздық немесе инфляция тұтынушылардың шығыстарын азайтып, экономикалық құлдырауға алып келуі мүмкін. Тұрмыстық тауарлар нарығы тұтыну нарығының бір бөлігі болғандықтан, оның дамуы жалпы тұтынушылық шығыстардың өсуіне әсер етеді. Тұрмыстық тауарлардың өндірісі мен сатылуы қоршаған ортаға әсерін тигізбей қоймайды. Өндіріс пен тұтыну кезінде көптеген қалдықтар жиналады. Сондықтан, экологиялық таза өнімдерді өндіру және қайта өңдеу мәселесі маңыздылығын жойған емес. Тұрмыстық тауарлар нарығында энергия үнемдейтін және экологиялық таза өнімдердің сұранысы артқан сайын бұл салада жасыл экономиканы қолдау бастамалары пайда болады. Қазіргі таңда дәл осындай бастамалар негізінде пайда болған өнімдер «экологиялық таза» деген атаумен сөреге қойылатын тауарлардың өтімділік деңгейі өте жоғары.
