Судья Қазақстан Республикасының Конституциясында және «Қазақстан Республикасы сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы» Конституциялық заңда белгіленген тәртіппен өз міндеттерін тұрақты негізде орындайтын және сот билігінің тасымалдаушысы болып табылатын сот төрелігін жүзеге асыру жөніндегі өкілеттіктер берілген мемлекеттің лауазымды адамы болып табылады.
Азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін сот арқылы қорғау әділеттілік пен бейтараптық негізінде жүзеге асырылатын құзыретті және тәуелсіз сот төрелігімен ғана қамтамасыз етілуі мүмкін. Мұндай сот төрелігі әрбір судьяның судьялық этика нормаларын сақтауын көздейді.
Бұл кез-келген сот төрелігі қажет болатын сенімнің негізі болып табылатын судьяның этикасы.
Судьяның жоғары мәртебесі, орындалатын мемлекеттік функцияның ерекше маңыздылығы, айрықша кәсіби талаптар судьяның қызметте де, одан тыс жерде де, қазіргі судьяға да, отставкаға да қатысты мінез-құлық ережелерін белгілейтін судья этикасының көпжақтылығын тудырады.
Судьялардың конституциялық-құқықтық мәртебесіне байланысты заң шығарушы оларға, оның ішінде моральдық – этикалық нормаларды сақтау тұрғысынан жоғары талаптар қояды.
Бұл нормалардың нақтылануы судьялық этика кодексінде қамтылған. Судьялық әдеп кодексі қызметтік және қызметтен тыс қызметте этикалық нормалардың сақталуын қамтамасыз ету мақсатында 2024 жылғы 4 қазанда Қазақстан судьяларының кезекті IX съезінде қабылданды. Кодекс қоғам тарапынан судьяға деген ерекше қатынасты, моральдық құндылықтарға, оның жеке басына, мінез-құлқына жоғары талаптарды көрсетеді.
Осылайша, кодекс судьяларға қызметтік іс-әрекетті орындау кезінде әдеп нормаларын сақтау жөніндегі талаптар бойынша мынадай талаптар қояды:
- Судья қызметтік міндеттерін атқару кезінде әріптестер, қызметкерлер мен сотқа келушілер арасында заңдар мен әдеп нормаларын сақтауға, кеңсешілдік пен қағазбастылыққа жол бермеуге, сол арқылы қоғамның сот билігіне деген сенімін нығайтуға ықпал етуге міндетті.
- Судья сот төрелігін іске асыру барысында заң үстемдігін, әділдік пен сот билігінің тәуелсіздігін қамтамасыз етуі тиіс.
- Судья қызметтік іс-әрекетті жүзеге асыру барысында заңды ұстануға және кез келген бөгде ықпалдың жолын кесуге, қауіп-қатерлерге, қысым мен заңсыз әсер етуге, кімнің болса да сот процесіне тікелей немесе жанама араласуына қарсы тұруы тиіс.
Сонымен қатар, судья сот талқылауы барысында:
- этикетті, сыртқы келбетін, сот отырысын тиісінше жүргізу мәдениетін сақтауға, сондай-ақ тәртіпті сақтауға, процестің барлық қатысушыларына және сот қызметкерлеріне құрмет білдіруге тиіс. Бұл ретте процеске қатысушылардан, сот қызметкерлерінен және басқа да қатысып отырған адамдардан сондай мінез-құлықты талап етуге тиіс;
- өз мінез-құлқымен судьялардың шыншылдығына, адалдығына, сатылмайтындығына және бейтараптылығына қоғамның сенімділігін қалыптастыратындай әрекет етуге тиіс.
Алайда, судьяның:
- сот төрелігін іске асыру кезінде өзінің бейтараптылығына, адалдығына және әділдігіне күмән келтіруі мүмкін әрекеттерді жүзеге асыруына жол берілмейді;
- жеке пайдакүнемдік мүдделерін немесе басқа адамдардың мүдделерін ілгерілету үшін өзінің қызметтік жағдайын пайдалануына жол берілмейді;
- қызметтік ақпаратты, процеске қатысушылардың дербес деректерін процестік емес пайдалану (ашу) немесе жариялауға, лауазымдық жағдайына байланысты өзіне белгілі болған кез келген алынған мәліметтерден пайда көруіне жол берілмейді;
- оқытушылық, ғылыми немесе өзге шығармашылық қызметтен басқа, депутаттық мандатпен, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырумен, басшылық орган немесе коммерциялық ұйымның бақылау кеңесінің құрамына кірумен байланысты және өзге де ақы төленетін лауазымды атқаруына жол берілмейді.
Судья осы мақсаттар үшін оқыту мен өзін-өзі тәрбиелеудің қолжетімді түрлерін пайдалана отырып, этикалық нормалар мен кәсіби білімді жетілдіру жөнінде шаралар қабылдауы тиіс. Атап айтқанда, Кодекс өзінің біліктілігін жоғары деңгейде ұстауды судьяның моральдық міндеті ретінде қарастырады.
Кодекс сот билігі өкілдерінің жоғары қарым-қатынас мәдениетін қамтамасыз ету қажеттілігіне назар аударады.
Осылайша, судьяның жоғары адамгершілік қызметі және оның жағымды моральдық қасиеттері қоғамның сот билігіне деген сенімінің, оның әділдігіне деген сенімінің қажетті шарттары мен алғышарттары ретінде қарастырылады.
Тараз қаласының әкімшілік құқық бұзушылықтар жөніндегі мамандандырылған сотының төрағасы Д.А. Мадемаров
