Осы және өзге де сұрақтардың жауабын білу үшін Orda.kz редакциясының Жамбыл облысындағы меншікті тілшісі Жарболов Әлиханмен сұхбаттасты.
Жарболов Әлихан 2000 жылдан бастап Қазақстан Қарулы Күштері Оңтүстік әскери округының қолбасшылық қызметінде болған генерал-майор. Ол бұл қызметке 2000 жылы келіп, 2002 жылы қайта кеткен. Кейін 2008 жылы қолбасшылық қызметті қайта қолға алып, 2012 жылы қызметін босатқан.
– 2008-2012 жылдары оңтүстік қолбасшылықты басқарған уақытыңызда Арыс және Жамбылдағыдай жарылыс болған ба еді?
– Жоқ ондай болмаған.
– 2009 жылы Арыста болды емес пе?
– Иә, ондай жағдай болды, бірақ оқ-дәрілер қоймасында емес, снарядтарды жою зауытында қауіпсіздік шараларын сақтамағаннан болған.
– Жамбылдағы жарылыстан 15 адам қайтыс болған еді. Биліктегілер Арыстағы жағдайдан сабақ алмады ма?
– Неге мұндай жағдай орын алғаны, әрине қызық. Тұңғыш қорғаныс министрі Нұрмағамбетовтың қатарында болған біз үшін де ҚР Қарулы күштерінде мұндай жағдай алғаны өкінішті. Бұл Арыстағы жағдайға және Байзақтағы жағдайға да қатысты. Біз тергеу шаралары сапалы жүргізіледі деп сенеміз.
– Жемқорлықтың бұл іске қатысы бар ма?
– Арыстағы бір жағдайға көңіл аударып қарау керек. Менің білуімше, ол жақтағы сот процесі аяқталып, қызметіне салғырт қараған 19 офицерді соттады. Сонымен қатар, өртке қарсы қауіпсіздікке бөлінген ақшаны жымқырғаны үшін АПБ басшысы мен орынбасары да істі болды. Арыс туралы мақалаларды оқи отырып, жарылысқа дейін 690 млн теңге бөлінгенін білуге болады. Ол қаржы орта жолдан жоғалып, тек 100 млн теңге діттеген жеріне жеткен. Сонда оларды осы ақшаны жымқырғаны үшін жауапқа тартқан, ал қалған 590 миллион үшін кім жауапқа тартылды? Жоғарыдан 690 млн теңге бөлген, ал газеттерден оқығаным бойынша тек 100 миллион жеткен. 590 миллион теңге қайда? Ол үшін кім жауап береді?
– Ол қаражат қайда жұмсалуы керек еді?
– Ол қаржы өрт дабылына, видеожүйеге, күзет дабылына жұмсалуы керек еді. Бұл Королевкадағы жағдайға да байланысты. Ол жақта кез келген зат тұтанған жағдайда өрт дабылы жұмыс істеп, сол жаққа қарай су жіберілуі керек. Мен сол үшін ақша жетер жеріне жетпеді деп жатырмын. Арысқа 690 млн теңге бөлінсе, «Байзаққа неше бөлінді екен?» деген сұрақ туындайды. Ол жаққа Арысқа дейін де, Арыстан кейін де қаражат бөлінген шығар. Королевкаға қанша ақша бөлінді? Ол қаражат қайда кетті? Тура Арыстағыдай болды ма?
– Жамбылдағы жарылыс кезінде қоймада тротил болды дейді? Тротил қандай жағдайда жарылады?
– Мен тротилдің жарылмайтынын білемін, ол жануы я өртенуі мүмкін, бірақ ол жарылмайды.Тротил ішінде детонатор бар кезде ғана жарылады. Демек әскери бөлімше қоймасында тек тротил болған болса, ол жарылмауы керек еді. Бұл ол жерде қосымша тағы бір заттардың болғанын аңғартады. Тротил жанса да өшіруге болатын еді. Міне, осы сұраққа тергеу жауап іздеуі керек. Ол жерде от жанасуымен жарылысқа ұласқан бөгде зат болған.
– Төтенше жағдай қызметінің көптеген адамы қайтыс болды. Қаза қайталанбауы үшін не істеу керек? Ол жерге қандай бақылау қажет?
– Мұндай үлкен бастықтар қандай да бір нысанға келгенде, оның жанында түсінетін комиссия болуы керек. Министрдің орынбасары не істей алады? Ол инженерлік оқ-дәрі туралы білмейді, түсінбейді. Ол келіп, жан жағына қарайды да кетеді: қорған құйылған, шатырлар жабық. Оның жанында инженер мамандар болу керек. Олар әр қойманы аралап, тексерулері керек. Тексеріс 2-3 сағатқа ғана созылмауы керек, ол ұзақ уақыт бойы жүргізілуі керек. Мұнда мемлекеттің қоймасы соңғы рет қашан тексерілді деген сұрақ туындайды, түгендеу емес, тексеру. Өрт қауіпсіздігі соңғы рет қашан тексерілді? Өрт дабылы қашан тексерілді? Судың мөлшері қашан тексерістен өтті, ол өрт сөндіруге жете ме?
Түсінуімше, Қорғаныс министрлігінде Арыстан кейін инженерлік әскерлер бөлімі құрылды. Неге Королевка аймақтық қолбасшылық командиріне бағынышты болып шықты? Королевка инженерлік әскерлер бөліміне бағынуы керек. Қолбасшылар бұған араласпауы керек. Олар (бөлім қызметкерлері) бұл жердегі жағдайды тексеріп, бақылап отыруы керек еді. Қазір мұнда енді әскер қолбасшысы жауап береді, бірақ оның бұдан басқа да тапсырмалары көп. Егер Оңтүстік өңірлік қолбасшылығының инженерлік оқ-дәрілерінің қоры Королевкада сақталса, онда ешқандай сұрақ туындамайтын еді. Бірақ онда Қарулы күштердің қоры сақталған, сондықтан бұл қойма генерал Г.В.Носоновский кезіндегідей Бас штабқа және Инженерлік әскерлер департаментіне бағынуы тиіс.
– Сіз сол жерде қызметте болсаңыз әрекетіңіз қандай болар еді?
– Көп жайды айтуға болады. Бірақ мен жарылыстан кейін генерал Қарақұловпен сөйлестім, ол Королевкаға келген, әлі де сол жерде, ешқайда шықпаған. Ол сонда мерт болған соңғы 16-шы адамның мәйітін таппай ешқайда бармайтынын айтты. Мен онымен телефонмен сөйлескенмін. Бірақ соңғы адамды табу қиынға соғады. Себебі, жарылыс өте күшті болды. Жарылысқа жақын тұрғандар күл талқан болып, жоғалып кетуі әбден мүмкін. Олардан ештеңе қалмай қалуы да ғажап емес. Бірақ генерал сол жерден кетпеген, онда министрдің орынбасары Шпекбаев та жүр.
Тілші сұрақтарына полковник Кучуков жауап берді. Командирдің орынбасары келіп, марқұмдардың үйлеріне кіріп шықты. Министрдің орынбасары генерал Таласовқа көңіл айтты, сонымен қатар, көңіл айтуға Қорғаныс министрі де келді.
Қазір әркім өз ісімен айналысып жүр. Ал командирдің міндеті – төтенше жағдайдың салдарын тез арада жою. Сондай-ақ, әлі ашық алаңдар бар. Қорғаныс министрі отставкаға кету туралы өтініш берді, бірақ ол әскерге, қоймаларға, бәріне жауапты. Ал оның орынбасары, Бас штабтың басшысы әскерге жауапты. Министр оставкаға кетсе, оның орынбасары да кетуі керек еді. Ал бізде орынбасарын министр етіп тағайындап қойды.
Жақында біз — генералдар Астанада, Алматыда кездесіп, ой алмасқанбыз. Әркімнің Қарулы Күштердегі кадрлық саясатқа қатысты түрлі ойлары бар. Жәй ғана қараңыз… Мен қазір Жоғарғы қолбасшылықтың резервіне кірдім делік, ең жоғары командалық құрамды қараймын. Ең жоғары қолбасшы – Қорғаныс министрінің орынбасары. Олардың қайсысы полкті, бригаданы, дивизияны басқарды?
Мұнда да сұрақ туындайды. Мысалы, генерал Құсаинов оңтүстікте командир болды. Кейін ол Құрлық әскерлерінің бас қолбасшысы болып тағайындалды. Ол бас қолбасшының орынбасары емес, басшы болды, бұрынғы командирлердің бәрін басқарды. Ол осы бас қолбасшының орынбасарларынан жоғары қойылды. Құрлық әскерлерінің бас қолбасшысы. Неге? Сол сияқты Бектанов шығыстың қолбасшысы болды. Неге шығыстың қолбасшысы құрлық әскерлерінің бас қолбасшысы болып кетті? Неге бас қолбасшының орынбасары емес? Онда тәжірибелі қолбасшылар да болды ғой. Олар қандай басымдыққа ие болды? Мен оны түсінбедім… Мен взвод командирі, рота командирі, батальон штабының бастығы, батальон командирі, мотоатқыштар полкі командирінің орынбасары, мотоатқыштар полкі командирі, дивизия командирінің орынбасары, дивизия командирі, корпус командирі, Бас штабтың бастығы болдым. Осы сатыдан өту арқылы тәжірибе, адамдармен жұмыс істеу тәжірибесі, білімнің, дағдылардың, іс-әрекеттің барлық түрлерінде ұйымдастырушылық қабілеттер пайда болды.
Бізде қазір запаста және отставкада көптеген генералдар бар, қызметте үлкен тәжірибесі бар, көпшілігінің тіпті, жауынгерлік тәжірибелері бар. Генералдар У. Еламанов, М.Дүйсекеев , М. Даиров, А.Қазиев, А.Ерниязов, В.Шацков және басқалары. Неге олардың тәжірибесін пайдаланбасқа?! Мен біздің ұшақтардың тәжірибесінен мысал келтіремін. 2008 жылы Қарулы Күштер үшін көп еңбек сіңірген Қорғаныс министрі Д.Ахметов мені Жоғарғы қолбасшылықтың резервіне Оңтүстік қолбасшысы қызметіне тағайындады. Ол маған кеңесші етіп генерал-лейтенант Ф.И.Щербаков пен генерал-майор В.В. Тузиковты қойды, олардың расыменде көмектері тиді. Мен оларға қоңырау шалып, белгілі бір мәселелер бойынша кейбір бөлімтерді тексеруді тапсырдым. Маған Сарыөзекке де, Отарға да барудың қажеті болмады, себебі мен олардың тапсырманы жоғары сапада орындайтынын білетінмін. Неге біздің генералдарды кеңесші етіп тағайындамаймыз? Олар бұл қоймаларды жіті тексере алады ғой.
Сұхбаттасқан: Исламбек Дастан
Қазір генерал-майор Жарболов Әлихан Бірімжанұлы «Жамбыл электр желілері» ЖШС-ін басқарады.
