Қазақстан Республикасы Президентінің 1998 жылғы 18 қыркүйектегі Жарлығымен посткеңестік кеңістікте Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызмет істері бойынша
Агенттігі алғаш рет мемлекеттік қызмет саласындағы уәкілетті орган ретінде құрылды. Бұл мемлекеттік қызмет реформасын институционалдық ресімдеудегі алғашқы қадам болды.
Агенттіктің құрылуы барысында екі негізгі міндет шешілді: «Мемлекеттік қызмет туралы» Заңның мүлдем жаңа редакциясының жобасын әзірлеу және Мемлекеттік қызметке қабылдау кезінде конкурстық іріктеу қағидатын енгізу.
Түрлі елдердегі мемлекеттік қызметтің жұмыс істеу тәжірибесі осы саладағы реформаларды реттейтін мамандандырылған құрылымсыз болмайтынын көрсетті.
Мемлекеттік қызмет істері жөніндегі арнайы уәкілетті органдар АҚШ-та, Англияда, Канадада, Жапонияда, Германияда, Францияда және басқа елдерде бар.
Мемлекеттік қызмет реформасының негізгі желісі Қазақстан Республикасы Президентінің «Барлық қазақстандықтардың өсіп — өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы» — «…Қазақстан үшін нарықтық экономика үшін оңтайлы тиімді, заманауи мемлекеттік қызмет пен басқару құрылымын құру…» атты Қазақстан халқына Жолдауы болды.
Реформалаудың негізгі бағыты — азаматтық қоғамды дамыту және мемлекетті нығайту мүддесінде мемлекеттік қызметтің тиімділігі мен сапасын түбегейлі арттыру, экономикалық прогреске жәрдемдесу, мемлекет тарапынан көрсетілетін қызметтердің сапасын арттыру, мемлекеттік ресурстарды ұтымды пайдалану және мемлекеттік қызметшілердің жағдайын жақсарту, еңбек нарығындағы мемлекеттік қызметкер кәсібінің бәсекеге қабілеттілігі.
Елдің «Қазақстан-2030» даму стратегиясына сәйкес 2000 жылдың басында Қазақстанда Мемлекеттік қызметтің жаңа заңнамалық және институционалдық базасы құрылды.
Әрине, әрбір елдің тарихи тәжірибемен, дәстүрлермен, менталитетпен, құқықтық жүйемен және басқа да бірқатар факторлармен анықталатын Мемлекеттік қызметтің бірегей моделі бар. Мемлекеттік қызметтің жұмыс істеуі оның қоғам алдындағы жауапкершілігін және оған қызмет етуге бағдарлануын, ашықтықты, қоғамдық бақылау үшін ашықтықты, кәсібилікті, еркіндіктен қорғауды, әдептілікті қамтамасыз ететін қағидаттарға сүйенуге тиіс.
1999 жылдың 23 шілдесінде «Мемлекеттік қызмет туралы» Заң қабылданды, ал 2000 жылдың 1 қаңтарынан бастап ол күшіне енді.
Заңға сәйкес Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтары қабылданды, онда мемлекеттік қызметші антының мәтіні, мемлекеттік қызметшілердің қызметтік этикасының Ережелері, мемлекеттік әкімшілік қызметшілерге тәртіптік жаза қолдану Ережелері, кадр резервін қалыптастыру Тәртібі және мемлекеттік қызмет саласындағы қатынастарды реттейтін басқа да актілер: мемлекеттік қызметшілердің мүлкін сенімгерлік басқаруға беру тәртібі туралы Үкіметтің Қаулылары, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік қызмет істері Агенттігінің актілері бекітілді — мемлекеттік әкімшілік лауазымдарға орналасуға конкурстар өткізу Ережесі, Мемлекеттік әкімшілік лауазымдарының санаттарына Үлгілік біліктілік талаптары.
«Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті күшейту, мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар қызметіндегі тәртіп пен тәртіпті нығайту жөніндегі шаралар туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2005 жылғы 14 сәуірдегі №1550 Жарлығымен Қазақстан Республикасы М
емлекеттік қызмет істері Агенттігінің облыстардағы, Астана және Алматы қалаларындағы тәртіптік кеңестері құрылып және облыстардың, Астана және Алматы қалаларының тәртіптік кеңестері таратылды.
Қазақстан Республикасы Мемлекеттік қызмет істері Агенттігінің облыстардағы, Астана және Алматы қалаларындағы тәртіптік кеңестері мемлекеттік тәртіпті нығайту, сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңнаманы және Қазақстан Республикасы мемлекеттік қызметшілерінің Ар-намыс кодексін (мемлекеттік қызметшілердің қызметтік этикасының Ережелері) (бұдан әрі — Ар-намыс кодексі) сақтау мәселелерін қарайтын консультативтік-кеңесші органдар болып табылатын.
Осылайша, Қазақстанда жүргізілген мемлекеттік қызметтің реформасы нәтижесінде мемлекеттік қызмет жүйесін жүйелендіріп, оны жеке құқықтық институтқа бөле алды.
Мемлекеттік қызмет туралы заңнамада мемлекеттік қызмет моделі айқындалған, ол мынадай ерекшеліктерімен сипатталады:
- Мемлекеттік қызмет лауазымдары саяси және әкімшілік болып бөлінеді. Заңмен саяси тағайындаулардың шекаралары нақты белгіленген, бұл саяси процестердің кәсіби қызметшілер аппаратына әсерін тигізуді төмендетуге ықпал етеді. Мемлекеттік қызметшілердің негізгі бөлігін құрайтын әкімшілік мемлекеттік қызметшілер саяси қызметшілер ауысқан кезде негізсіз жұмыстан шығудан заңмен қорғалған.
- Мемлекеттік қызметке кіру кезінде конкурстық іріктеу. Заңмен мемлекеттік әкімшілік қызметке конкурстан тыс кіру жағдайлары нақты анықталған. Сондай-ақ бұрын қолданыста болған заңда қызмет бабында міндетті конкурстық алға жылжу мемлекеттік қызмет істері жөніндегі уәкілетті органмен келісім бойынша белгіленген біліктілік талаптарына сәйкестігі тұрғысынан конкурстық рәсімдерден өтпей-ақ жылжу мүмкіндігімен толықтырылды. Қазақстан Республикасының «Мемлекеттік қызмет туралы» бұрынғы Заңының қолданылу уақытында мемлекеттік қызметтің кәсіби аппаратының негізі қалыптасты. Өткен жылдары өткізілген мемлекеттік қызметке өту конкурстар нәтижесінде қойылатын біліктілік талаптарына сәйкес келетін, арнайы білімі және қажетті тәжірибесі бар тұлғалар келіп түсті.
- Мемлекеттік қызметшілердің әлеуметтік қорғалу шаралары анықталды. Оларға: мемлекеттік әкімшілік қызметке белгісіз мерзімге кіру, қайта ұйымдастырылған, таратылған және штатты конкурстан тыс іріктеуден тыс (Заңның жаңа редакциясында – Мемлекеттік қызмет өтіліне қарамастан) қысқартқан жағдайда жұмысқа орналасу мүмкіндігі, тәртіптік жауапкершілікке тартудың негіздері мен рәсімдерін нақты айқындау жатады.
- Мемлекеттік қызмет лауазымдары біріздендірілді, басқармадағы артық буындарды қысқарту жүргізілді. Саяси және әкімшілік мемлекеттік қызметшілер лауазымдарының Тізілімі әзірленді және бекітілді.
- Біліктілік талаптарын белгілеу арқылы мемлекеттік қызметті кәсібилендіру шаралары анықталды. Уәкілетті орган мемлекеттік қызмет саласының әкімшілік мемлекеттік қызметшілер лауазымдарының Үлгілік біліктілік талаптарын бекітті. Олардың негізінде мемлекеттік органдар әрбір нақты лауазымға қойылатын өзінің біліктілік талаптарын бекітті және келісілді.
- Заңнамада мемлекеттік қызметтің кадр резервін қалыптастырудың бастамасы мен тәртібі нақты айқындалған. 2003 жылы Қазақстан Республикасы Президентінің «Мемлекеттік қызметтің кадр резерві туралы» жаңа Жарлығы қабылданды, онда әкімшілік және саяси мемлекеттік қызмет үшін кадр резервін қалыптастыру қарастырылған.
Заңнамамен мемлекеттік қызметшілердің кәсіпқойлығы мен құзыреттілігін бақылау механизмі арқылы мерзімді аттестаттау құралдары айқындалған.
Алайда, өмірдің орнында тұрмайтынын және енгізілген мемлекеттік қызмет жүйесі бір рет және біржола айқын болып табылмайтынын түсіну керек: жариялы мемлекеттік қызмет туралы, оның тиімділігі мен кәсібилігінің өлшемдері туралы түсінік демократиялық, құқықтық азаматтық қоғамның эволюциясына қарай жетілдіріледі және өзгертіледі.
Қол жеткен жетістіктеріне қарамастан, кәсіби мемлекеттік аппаратты қалыптастыру кезінде көптеген есепке алынбай қалған кемшіліктер болды.
Сондықтан, ұлт Жоспарына сәйкес — бес институционалдық реформаны іске асыру бойынша 100 нақты қадамға сәйкес Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев «Кәсіби мемлекеттік аппаратты қалыптастыру» бес президенттік реформадан тұратын алғашқы реформада көзделген Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызметін жетілдіруге бағытталған уәкілетті органның тиімді жұмысы үшін нақты мақсаттар мен міндеттерді айқындады, онда жоғарыда аталған мақсаттар мен міндеттерге қол жеткізу үшін нақты қадамдар жазылған.
Осыған байланысты, 2015 жылғы 23 қарашада Мемлекеттік қызмет туралы заңнаманы одан әрі жетілдіруге бағытталған «Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызметі туралы» Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды.
Айта кету керек, Қазақстанның мемлекеттік қызметі жаңа Заң қабылданғанға дейін, мемлекеттік қызметтің мансаптық және позициялық модельдерінің элементтерін қоса алғанда, аралас болды.
Заңның қабылдануымен мемлекеттік қызметтің мансаптық моделіне көшу жүзеге асырылды. Мемлекеттік қызмет жүйесінің тиімділігін қамтамасыз ететін шарттардың бірі: біріншісі — мемлекеттік қызметшілерді саяси «тағайындаушыларға» және кәсіби «орындаушыларға» бөлу; екіншісі — конкурстық негізде мемлекеттік қызметке қабылдау, бұл мемлекеттік қызметке білікті және құзыретті мамандарды сайлауға және кадрларды іріктеу мен жылжытудың патронаждық жүйесі үшін мүмкіндіктерді азайтуға көмектеседі..
Мемлекеттік саяси қызметшілерді, сондай-ақ мемлекеттік әкімшілік қызметшілер болып табылатын мемлекеттік органдардың басшыларын ауыстыру жаңадан тағайындалған мемлекеттік саяси және (немесе) әкімшілік қызметшілердің бастамасы бойынша мемлекеттік әкімшілік қызметшінің атқаратын мемлекеттік лауазымындағы мемлекеттік қызметті тоқтатуы үшін негіз болып табылмайды.
Бір мемлекеттік органнан басқасына ауысу жүйесі іс жүзінде толығымен алынып тасталды (ауыстырудың командалық-әкімшілік әдісінің сарқыншықтарының бірі).
2017 жылдың 1 қаңтарынан бастап кадрлық резерв жоқ.
Мемлекеттік әкімшілік қызметке кіру конкурстық негізде жүзеге асырылады.
Осылайша, бүгінгі күні барлық азаматтардың мемлекеттік қызметке тең қол жеткізуінің конституциялық қағидаты барынша толық іске асырылуда.
Мемлекеттік саяси және әкімшілік қызметтің неғұрлым нақты ара-жігін ажырату үшін мемлекеттік органдардың конкурстық комиссияларының құрамына мемлекеттік саяси қызметшілерді енгізуге тыйым салатын, яғни кадрлық іріктеуге байланысты процестерге ықпал ететін ереже енгізілді, соңғылары қазірдің өзінде ықпал ете алмайды.
Мемлекеттік қызметтің жаңа моделі меритократия қағидаттарына негізделген, яғни жеке еңбегі мен жетістіктерін, ашық конкурстық іріктеуді ескере отырып.
Жаңа енгізулердің негізгі аспектілері: мансаптық сатымен алға жылжу кезінде құзыреттілік және конкурстық тәсілдерді қолдану, мемлекеттік қызметке алғаш рет түсушілер үшін үш кезеңді іріктеуді ұйымдастыру болып табылады.
Конкурс нәтижелерімен келіспеген үміткерлер үшін апелляциялық комиссиялар құрылады. Үш кезеңді іріктеу заңнама мәселелері бойынша тестілеуден міндетті түрде өтуді, жеке қасиеттерін бағалауды және әңгімелесуді көздейді. Мемлекеттік қызметке түсуде, өз жұмысын жоғары сапалы орындауға және сыбайлас жемқорлыққа төзбеушілікке бағытталған адамдар жақсы мүмкіндіктерге, оң нәтижеге ие бола алады.
Заңнама және жеке қасиеттерін бағалау мәселелері бойынша тестілеуден өту үміткерді Мемлекеттік қызметке объективті бағалауға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар, мемлекеттік аппаратты қалыптастырудың жаңа моделі жоғары тұрған бос лауазымдарға іріктеу ішкі конкурс нәтижелеріне сәйкес мемлекеттік қызметшілер арасында жүргізілетіндігін білдіреді, бұл өз кезегінде мүмкін болатын тәуекелдерді азайтып, үздік қызметшіні анықтауға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар, жаңа этикалық нормалар енгізілді. Егер бұрын әртүрлі құқықтық актілерде этикалық нормалардың жалпы тұжырымдары ғана көрсетілсе, енді мемлекеттік органдардың қызметкерлері барлық мүмкін болатын жұмыс жағдайлары үшін ғана жазылған қатаң мінез-құлық стандарттарын ұстануға тиіс.
Осылайша, біз отандық мемлекеттік қызметтің 20 жыл даму ішінде төмендегідей пікірге келдік: мемлекеттік қызметтің қолданыстағы моделі адам факторының маңыздылығын мойындауға бағытталған, бұл бірінші кезекте «ұлтқа (қоғамға) қызмет ету» ұғымының синониміне айналуы тиіс, «мемлекеттік қызмет» ұғымын жаңғыртуды көздейді және халыққа мемлекеттік қызметтерді тұтынушы ретінде бағдарлауды білдіреді, сондай-ақ «Рухани Жаңғыру» бағдарламасына сәйкес мемлекеттік аппараттың барлық персоналында икемді дағдыларды дамытуға ықпал етеді.
Мақсұт Нәлібаев,
Қазақстан Республикасы Мемлекеттік қызмет істері және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің Жамбыл облысы бойынша Департаменті басшысы,
Әдеп жөніндегі кеңес төрағасы